کاپیتولاسیون بهعنوان یک مسأله سیاسی و حقوقی مهم در تاریخ معاصر ایران شناخته میشود؛ این موضوع نماد نفوذ آمریکا در ایران و ضعف حاکمیت پهلوی در تأمین منافع ملی ایران به شمار میرود. برجستهترین شخصیتی که با این اقدام ضدایرانی از سوی آمریکاییها به مبارزه پرداخت، کسی جز امام خمینی (ره) نبود.
در دهه چهل شمسی ـ پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ـ نفوذ ایالات متحده در ایران اوج گرفته بود؛ آمریکا برای محکم کردن جای پای خود در کشورمان و همینطور برای جلوگیری از نفوذ شوروی در ایران، اجرای چند طرح را در پیش گرفت. یکی از این طرحهای آمریکایی که محمدرضاشاه قصد داشت درایران عملیاتی کند، احیای کاپیتولاسیون بود.
این طرح که بنا به پیشنهاد سفارت آمریکا در اسفند ۱۳۴۰ کلید خورد، در مرداد ۱۳۴۳ توسط حسنعلی منصور، نخستوزیر وقت، پیگیری شد. آمریکاییان از دولت ایران درخواست کردند همان مصونیت قضایی که مأموران سیاسیشان دارند، برای نظامیانشاه نیز اجرا شود. (فریبا جعفری، نقش روحانیت در قیام پانزده خرداد، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، صفحه ۱۱۰.)
این تقاضا کاملاً مخالف استقلال سیاسی و قضایی کشور و ناقض استقلال و عزت مملکتمان بود. کاپیتولاسیون یعنی واگذاری حق قضاوت و مجازات اتباع بیگانه به یک دولت بیگانه که نوعی سلطه کشور بیگانه بر کشور میزبان است؛ زیرا حق قضاوت و مجازات که بخشی از حق حاکمیت یک کشور است، به دولتی بیگانه واگذار میشود. (روحالله حسینیان، سه سال ستیز مرجعیت شیعه در ایران، صفحه ۴۸۷.)
درباره وضعیت نابسامان ایرانیان بهخاطر حضور آمریکاییها، سپهبد آذربرزین، جانشین نیروی هوایی ارتش پهلوی، چنین گفته است: «مستشاران آمریکایی، شبها در خیابانهای اصفهان بدمستی میکردند و زنان را از دست شوهرانشان بیرون میکشیدند و همین موضوع باعث درگیری بین مستشاران آمریکایی و مردم اصفهان میشد».
همچنین، بنا به فرمایش رهبر انقلاب اسلامی «معنای کاپیتولاسیون این است که اگر چنانچه یک گروهبان آمریکایی بزند توی گوش یک افسر ارشد ایرانی، کسی حق ندارد او را تحت تعقیب قرار بدهد. اگر یک مأمور خُردهپای آمریکایی در تهران به یک مرد شریف ایرانی یا به یک زن شریف ایرانی تعدّی بکند، کسی حق ندارد او را تحت تعقیب قرار بدهد؛ آمریکاییها میگویند حق ندارید، خودمان قضیّه را حل میکنیم؛ ذلّت یک ملّت از این بیشتر نمیشود». (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با دانشآموزان و دانشجویان، ۱۲ آبان ۱۳۹۲)
در پستی و زشتی کاپیتولاسیون، همین بس که امتیازات اعطاشده به مستشاران آمریکایی بیش از چیزی بود که طبق عهدنامه ترکمنچای به روسها داده شده بود. (سید جلالالدین مدنی، مرکز انقلاب اسلامی، صفحه ۱۰۶.)
نهایتاً، امام خمینی (ره) در چهارم آبان سال ۱۳۴۳، بر علیه این طرح ضدملی سخرانی کردند و بهعنوان رهبر مردم ایران، این قانون را مغایر با استقلال کشور دانستند. ایشان با تشکیل جلسات متعدد با علمای قم و فرستادن نمایندگانی به شهرهای ایران و سازماندهی مردم برای اعتراض در مقابل این طرح شرمآور، مجدداً رژیم شاه را مورد تهاجم قرار داد. در روز چهارم آبان ۱۳۴۳، مردم از شهرهای مختلف برای شنیدن سخنرانی امام راهی قم شدند. امام خمینی در این جمع، سخنانی تاریخی در مخالفت با نظام شاهنشاهی و سلطه بیگانگان ایراد کردند.
جمعیت با شنیدن سخنان امام ـ قلب من در فشار است، ایران دیگر عید ندارد، عید ایران را عزا کردند، ما را فروختند، عزت ما را پایکوب کردند ـ به شدت گریست. امام در این سخنرانی به بررسی ابعاد مختلف قانون کاپیتولاسیون و تأثیر آن بر سرنوشت مردم ایران پرداختند و به تمامیت استعمار در قالب آمریکا، شوروی، انگلستان و رژیم اسرائیل حمله کردند.
رژیم شاه مجدداً به مقابله با این حرکت پرداخت و سرانجام در شب ۱۳ آبان ۱۳۴۳، رژیم، امام را دستگیر و بلافاصله به ترکیه تبعید کرد. به دنبال انتشار خبر تبعید امام، بازارها تعطیل شد و موج اعتصاب و اعتراض و تظاهرات ایران را فرا گرفت اما پس از مدتی رژیم شاه بر اوضاع مسلط شد و مرحله دیگری از نهضت اسلامی آغاز شد. (موسی حقانی و موسی نجفی، تاریخ تحولات سیاسی ایران، صص ۵۶۱ ـ ۵۶۵.)
بنابراین، کاپیتولاسیون بهعنوان نمادی از نفوذ و سلطۀ بیگانگان و ضعف حکومت پهلوی در حفظ استقلال و عزت ملی ایران به حساب میآید؛ اما در برابر این توطئه ضدملی، امام خمینی (ره) بهعنوان نماد مقاومت و حافظ هویت ایرانی، با شجاعت به مقابله پرداخت.
مدیر مسئول : میلاد مانوسیان
خبرنگار : آرمین حضرتی
منبع : خبرگزاری فارس
